پویایی خانوار در ایران: مطالعه چهار دهه تغییرات در ساختار خانواده و خانوار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه علوم اجتماعی، دانشکده علوم اقتصادی و اجتماعی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان

2 استاد گروه جمعیت شناسی، دانشگاه تهران

چکیده

ساختار خانوار جوامع معاصر در بسیاری از نقاط جهان متفاوت از آن چیزی است که چندین دهه پیش­ وجود داشت، و در بسیاری از کشورها، شکل­های جدید خانوار ظهور یافته است. مطالعه حاضر با هدف بررسی تغییرات صورت گرفته در ساختار خانوار در ایران در طول 35 سال گذشته (1397-1363) انجام شد. به این منظور داده­های طرح هزینه و درآمد خانوار مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت. نتایج نشان داد که در طی این دوره، سهم خانوارهای تک­نفره، تک­والد و نیز خانوارهای زوجین بدون فرزند افزایش یافته و در طرف مقابل از سهم خانوارهای گسترده و ترکیبی کاسته شده است. هرچند خانوارهای هسته‌ای همواره اکثریت مطلق خانوارها را به خود اختصاص داده­اند، سهم آن­ها در یک دهه­ی گذشته رو به کاهش گذاشته است. به نظر می­رسد دلیل اصلی ثبات سهم این نوع از خانوارها، بافت فرهنگی و مذهبی جامعه و طولانی­ترشدن دوره­ی باقی­ماندن فرزندان در خانه­ی والدین باشد. مشاهده روندهای موجود نشان می­دهد که هر چند ساختار خانواده و خانوار در ایران تا دهه­های پیش از ثبات نسبی برخوردار بود، از حدود یک دهه­ی پیش با تغییراتی روبرو شده است. با اینحال، به جای تبدیل شدن به الگوی خانواده مستقل غربی، ویژگی­های یک الگوی همبستگی عاطفی را به خود گرفته است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Household Dynamics in Iran: Study of Changes in Family and Household Structure over Four Decades

نویسندگان [English]

  • Milad Bagi 1
  • Mohammad Jalal Abbasi-Shavazi 2
1 Department of Social Sciences, Faculty of Economic and Social Sciences, Bu-Ali Sina University
2 Professor, Department of Demography, University of Tehran
چکیده [English]

The household structure in contemporary societies is different from decades ago, and in many countries new forms of household have emerged. This study aimed to investigate changes in household structure over the past 35 years (1984-2018) in Iran. For this purpose, Household Income and Expenditure Survey (HIES) data were analyzed. The findings revealed that the percentage of various types of households (i.e one-person, single-parent and married couples without children) have increased. On the other hand, the share of extended and composite households has declined during the time. Although nuclear households have always been the overwhelming majority of households, their number has decreased in the last decade. The main reasons for this pattern are cultural and religious context and the long-term staying of children at parent’s home. It can be concluded that although the family and household structure have been relatively stable for decades, the process of change has started. However, instead of moving towards becoming an independence Western family model, it has taken on the characteristics of family model of emotional interdependence.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Household
  • Family
  • Household structure
  • Age-period-cohort
  • Iran

مراجع

  • آسایش، فاطمه و جعفر رحمانی شمسی (1395). "بررسی سطح رفاه خانوارهای شهری و روستایی استان یزد و مقایسه‌ی آن با کشور ۱۳۸۱-۱۳۹۳"، دوماهنامه تحلیلی-پژوهشی آمار، پژوهشکده آمار، جلد 4، شماره 2، ص 26-21.
  • ترابی، فاطمه (1391). "ﺗﺄﻣﻠﯽ ﺑﺮ پایان‌نامه ﺗﺄﺧﯿﺮ ﺍﺯﺩﻭﺍﺝ ﻭ ﮐﺎﻫﺶ ﺑﺎﺭﻭﺭﯼ ﺩﺭ ﺍﯾﺮﺍﻥ"، کتاب ماه علوم اجتماعی، شماره 42، صص 100-98.
  • ترابی، فاطمه و محمود قاضی طباطبایی (1395). "خانوارهای زن سرپرست در ایران: مجموعه‌ای در حال افزایش و ناهمگون"، بررسی مسائل نوظهور جمعیتی ایران، صص 37-31.
  • ترابی، فاطمه، محمد میرزایی و محمد حدادی (1397). "تعیین‌کننده‌های بُعد خانوار در شهرستان‌های ایران در سال 1390"، نامه انجمن جمعیّت‌شناسی ایران، سال 13، شماره 25، صص 132-107.
  • حدادی، محمد (1394). "بررسی تعیین­کننده­های بُعد خانوار در ایران سال 1390"، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران.
  • رازقی نصرآباد، حجیه بی­بی، محمدجلال عباسی­شوازی، محمود قاضی طباطبایی (1391). "تحلیل چندسطحی عوامل مؤثر بر زمان وقوع تولد اول در ایران 1379-1370"، مطالعات راهبردی زنان، دوره 14، شماره 55، صص 94-55.
  • رازقی نصرآباد، حجیه بی­بی، محمدجلال عباسی­شوازی، میمنت حسینی چاوشی (1393). "ﭘﺪﯾﺪﺍﺭﺷﻨﺎﺳﯽ ﺯﻣﺎﻥ ﺗﻮﻟﺪ ﺍﻭﻟﯿﻦ ﻓﺮﺯﻧﺪ ﺩﺭ ﺑﯿﻦ ﺯﻧﺎﻥ ﺩﺭ ﺗﻬﺮﺍﻥ"، مطالعات راهبردی زنان، دوره 16، شماره 63، صص 95-57.
  • رضایی قهرودی، زهرا ( 1392). "بررسی ویژگی‎های اجتماعی و اقتصادی خانوارهای زن‌سرپرست"، دو ماهنامه تحلیلی-پژوهشی آمار، پژوهشکده آمار، جلد ۱، شماره ۴، ص 18-12.
  • زنجانی، حبیب­الله (1385). "تحول جمعیت­شناختی خانوار در ایران"، نامه انجمن جمعیت­شناسی ایران، سال یکم، شماره 1، ص 80-61.
  • سادات بندری، ابوالقاسم (1372). "عوامل مؤثّر در تعیین ساختار و ابعاد خانوار در ایران"، سمینار بررسی مسائل جمعیتی ایران، دانشگاه شیراز.
  • شاهنوشی، مجتبی (1370). "بررسی عوامل مؤثر بر بُعد خانوار با کاربرد مدل­های علی نمونه استان اصفهان"، سمینار بررسی مسائل جمعیتی ایران، دانشگاه شیراز.
  • صادقی، رسول و محمد شکفته گوهری (1396). مطالعه پیامدهای بیکاری بر تأخیر در ازدواج جوانان در شهر تهران، برنامه‌ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، دوره 8، شماره 30، صص 175-142.
  • عباسی­شوازی، محمدجلال و سعید خانی (1393). "ناامنی اقتصادی و باروری: مطالعه موردی زنان دارای همسر شهرستان سنندج"، نامه انجمن جمعیت­شناسی ایران، دوره 9، شماره 17، صص 76-37.
  • عباسی­شوازی، محمدجلال و سعید خانی (1395). "ناامنی اقتصادی و ایده‌‏آل‏‌های ازدواج و باروری: مطالعه دو نسل مادران و فرزندان در شهرستان سنندج"، مطالعات جمعیتی، دوره 2، شماره 2، صص 99-63.
  • عباسی­شوازی، محمدجلال و میلاد بگی (1398). "ترتیبات زندگی و شکل­گیری خانوارهای جدید توسط جوانان در ایران: شواهدی از تأخیر در گذار به زندگی مستقل"، مطالعات فرهنگی و ارتباطات، سال 16، شماره 59، صص 274-243.
  • عبداللهی، عادل و محمود قاضی طباطبایی (1396). "آزمون مدل نظری-مفهومی هم‌افزایی عقلانیت اقتصادی و اجتماعی در کنش فرزندآوری پایین"، نامه انجمن جمعیت­شناسی ایران، دوره 12، شماره 23، صص 117-84.
  • عسکری ندوشن، عباس، محمدجلال عباسی شوازی و رسول صادقی (1388). مادران، دختران و ازدواج (تفاوت­های نسلی در ایده ها و نگرش های ازدواج در شهر یزد)، مطالعات راهبردی زنان، دوره 11، شماره 44، صص 36-7
  • علی اکبری صبا، روشنک (1395). "ویژگی‎های خانوارهای زن‌سرپرست در گروه‎های مختلف وضع زناشویی سرپرست خانوار"، دو ماهنامه تحلیلی-پژوهشی آمار، پژوهشکده آمار، جلد 4، شماره 3، ص 15-9.
  • عینی‌زیناب حسن، فریده شمس ‌قهفرخی، علیرضا ساجدی، اردشیر خسروی، علیرضا زاهدیان، زهرا رضائی قهرودی و همکاران (1394). "مدل‌سازی و پیش‌بینی مرگ‌ومیر در ایران ۱۴۲۰-۱۳۷۵". مجله تحقیقات نظام سلامت حکیم، دوره ۱۸، شماره ۴، صص ۳۳۶-۳۴۶.
  • غلامی، معصومه (1390). "تحلیل روند خانوار تک‌نفره شهر تهران با توجّه به ویژگی‎های جمعیتی"، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه علامه طباطبایی.
  • فتحی، الهام (1393). "تحوّلات خانوار در ایران"، دو ماهنامه تحلیلی-پژوهشی آمار، پژوهشکده آمار، جلد 2، شماره 5، ص 15-12.
  • فرحزادی، مهدی (1393). "بررسی نوع محل سکونت خانوارهای کشور بر اساس نتایج سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن ۱۳۶۵ تا ۱۳۹۰"، دو ماهنامه تحلیلی-پژوهشی آمار، پژوهشکده آمار، جلد 2، شماره 2، ص 13-11.
  • فلاح، محسن، زهره خانی و مریم جوادی (1394). "بررسی وضعیّت رفاه خانوارهای دارای سرپرست جوان طی سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰"، دوماهنامه تحلیلی-پژوهشی آمار، پژوهشکده آمار، جلد 3، شماره 3، ص 24-19.
  • کریمی موغاری، زهرا،مینو نظیفی نایینی و سحر عباسپور (1392).  "عوامل اقتصادی مؤثّر بر اشتغال زنان در ایران"، مطالعات اجتماعی - روان‌شناختی زنان، شماره 36 ، صص 80-53.
  • مرکز آمار ایران (1397الف) سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1395-1365.
  • مرکز آمار ایران (1397ب) طرح هزینه و درآمد خانوار 1395-1363.
  • موسوی، سید صالح اکبر و جعفر حقیقت (1395). "برآورد سری زمانی سرمایه انسانی بر مبنای متوسّط سال‌های تحصیل (مطالعه موردی ایران، سال‌های 1357-1392) "، مطالعات اقتصادی کاربردی ایران، دوره 5، شماره 17، صص 150-131
  • هزارجریبی، جعفر وپروانه آستین فشان (1388). "بررسی عوامل اجتماعی، اقتصادی مؤثّر بر میانگین سن ازدواج زنان در سه دهه گذشته 85-55"، برنامه­ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، دوره 1، شماره 1، صص 32-1.
  • ویکس، جان (1395).جمعیّت: مقدّمه‌ای بر مفاهیم و موضوعات، ترجمه الهه میرزایی، تهران: موسسه مطالعات و مدیریت جامع و تخصصی جمعیّت کشور.
  • Abbasi-Shavazi, M. J., & McDonald, P. (2008). “Family change in Iran: Religion, revolution, and the state”. International family change: Ideational perspectives, 177-198.
  • Abbasi‐Shavazi, M. J., Philip Morgan, S., Hossein‐Chavoshi, M., & McDonald, P. (2009). “Family change and continuity in Iran: Birth control use before first pregnancy”. Journal of Marriage and Family, 71(5), 1309-1324.
  • Aghajanian, A., & Thompson, V. (2013b). “Household Size and Structure in Iran: 1976-2006”. Open Family Studies Journal, 5, 1-9.
  • Bagi M., Abbasi-Shavazi M. J. (2021) “Projections of Family Households and Living Arrangements and Applications in Iran”, Chapter 35 (translated into Chinese by Man Li, In Yi Zeng et. al (2021). The Innovative Multistate Methods for Household and Living Arrangement Projections and Applications, China, Science Press. (Forthcoming).
  • Burch, T. K., & Matthews, B. J. (1987). “Household formation in developed societies”. Population and Development Review, 495-511.
  • Cherlin, A. J. (2012). Goode's world revolution and family patterns: A reconsideration at fifty years. Population and Development Review, 38(4), 577-607.
  • De Valk, H. A. G., & Bordone, V. (2018). “Co-residence of adult children with their parents: differences by migration background explored and explained”. Journal of Ethnic and Migration Studies, 1–23. doi:10.1080/1369183x.2018.1485207.
  • Goode, W. J. (1963). “Industrialization and family change,” in B.F. Hoselitz and W.E. Moore (eds.), Industrialization and Society. Mouton: UNESCO, pp. 237–255.
  • Höpflinger F (1991). “The future of household and family structures in Europe”. In Council of Europe Seminar on present demographic trends and lifestyles in Europe. Council of Europe: Strasbourg.
  • Integrated Public Use Microdata Series (IPUMS) (2020). Household classification, Online available at: 2020-09-13 in: https://international.ipums.org/international-action/variables/HHTYPE#comparability_section
  • Jamieson, L., Wasoff, F., & Simpson, R. (2009). “Solo-living, demographic and family change: The need to know more about men”. Sociological Research Online, 14(2), 1-16.
  • Kagitcibasi, C. (1996). Family and human development across cultures: A view from the other side. Lawrence Erlbaum Associates, Inc.
  • Kuijsten, A. (1995). “Recent trends in household and family structures in Europe: an overview”. Household demography and household modelling, 53-84.
  • Mayer, B. (2013). “Family change theory: A preliminary evaluation on the basis of recent cross-cultural studies. Intergenerational relations”. European perspectives on family and society, 167-187.
  • McDonald, P. (1994). “Families in developing countries: Idealized morality and theories of family change”. Tradition and change in the Asian family, 19-28.
  • Raymo, J. M. (2015). “Living alone in Japan: Relationships with happiness and health”. Demographic research, 32, 1267.
  • Roussel, L. (1992). “La famille en Europe occidentale: divergences et convergences”. Population (french edition), 47(1): 133-152.
  • Tang, J., Galbraith, N., & Truong J. (2019). “Living alone in Canada”, Minister responsible for Statistics Canada.
  • Torabi, F., Abbasi-Shavazi, M.J. & Askari-Nodoushan, A. (2015). “Trends in and patterns of solo living in Iran: an exploratory analysis”. Journal of Population Research32, 243–261.
نامه انجمن جمعیت شناسی ایران
دوره 15، شماره 30
مهر 1399
صفحه 203-230

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 19 اسفند 1398
  • تاریخ بازنگری: 16 فروردین 1400
  • تاریخ پذیرش: 08 بهمن 1399

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار