کاوش و تبیین الگوهای فضایی دگرگون شده در پخشایش جمعیتی مناطق ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران

2 دانشجوی دکترای شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران

چکیده

الگوهای پخشایش جمعیتی در بازه‌های زمانی گوناگون، جلوه‌های متنوعی از مراحل پیچیده دگرگونی‌های اجتماعی- فضایی در مناطق سرزمین است. این پژوهش با هدف بررسی الگوهای فضایی ناشی از پخشایش جمعیت در استان‌ها و شهرستان‌های کشور در بازه زمانی 1390 تا 1395 سعی دارد تا پیامدهای اجتماعی- فضایی این الگوها را در ارتباط با دگرگونی فرایندهای شهرنشینی و شهری شدن مناطق کشور کاوش نماید. پژوهش حاضر، در دو سطح توصیفی– تحلیلی با استفاده از داده‌های سرشماری نفوس و مسکن و کاربست تکنیک‌های ترکیبی در تحلیل یافته‌ها بر اساس دستورهای Hot Spot  و Cold Spot (مبتنی بر ضرایب موران و آنتروپی) در GIS تدوین شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند که شهرستان‌های قرار گرفته در مرکز کشور دارای مهاجرت‌پذیری بالایی بوده و شهرستان‌های واقع در مناطق شرقی و غربی کشور در دوره زمانی مهاجرت‌فرستی قرار دارند. این امر نشان دهنده کاهش فعالیت در بخش کشاورزی در مناطق حاصلخیز و افزایش الگوی اشتغال در بخش خدمات و صنعت در مرکز کشور است. از طرفی این روند باعث تضعیف انسجام و توازن فضایی در مناطق سرزمین شده است. آن چه مشخص است، الگوی پخشایش جمعیت در مناطق سرزمین مغایر با اصول و چارچوب بهینه آمایشی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Exploring and Explaining the Transformed Spatial Patterns in Demographic Distribution of Iranian Regions

نویسندگان [English]

  • Mohamadhosein Sharifzadegan 1
  • Amir Fathi Farzaneh 2
1 Professor of Urban and Regional Planning, Faculty of Architecture and Urban Development, Shahid Beheshti University, Iran
2 PhD Candidate in Urban Planning and Design, Shahid Beheshti University, Iran
چکیده [English]

The patterns of demographic distribution in different time periods are various manifestations of complex stages of socio-spatial transformations in regions of a territory. The aim of this study is to investigate the spatial patterns resulting from population distribution in the provinces and counties of Iran between 2011 and 2016. This enables us to explore the socio-spatial consequences of these patterns in relation to transformation of urbanization processes and urbanization rates of regions. The present study has been compiled in two descriptive-analytical levels using population and housing census data and using combined techniques in analyzing findings based on Hot Spot and Cold Spot commands (based on Moran and Entropy coefficients) in GIS software. The research findings show that the counties located in the center of the country have high rates of in migration and those that located in the eastern and western regions of the country are in the periods of out migration. This indicates a reduction in the agricultural sector activities in fertile areas and a promotion in the employment patterns in the service and industry sectors in the center of the country. This trend has weakened both the cohesion and spatial balance in the territory. It is obvious that the pattern of population distribution in the regions of the country is contrary to the principles and optimal framework of territory spatial planning.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Demographic Distribution
  • Urbanization Process
  • Spatial Patterns
  • In/Out Migration
  • Territory Cohesion
-      افروخته، حسن و محمد حجی‌پور (1394). "اقتصاد سیاسی فضا و تعادل منطقه‌ای ایران." اقتصاد فضا و توسعه روستایی. شماره 4، صص: 87-110.
ایراندوست، کیومرث و محمدحسین بوچانی و روح الله تولایی (1392). "تحلیل دگرگونی الگوی مهاجرت داخلی کشور با تأکید بر مهاجرت‌‌های شهری." مطالعات شهری. شماره 6، صص: 105- 118.
-      پیران، پرویز (1369). "دیدگاه‌های نظری در جامعه‌شناسی شهر و شهرنشینی."  اطلاعات سیاسی- اقتصادی، شماره 40، صص: 64- 69.
-      پیله ور، علی اصغر (1393). درآمدی بر اقتصاد سیاسی شهرنشینی ایران، تهران: دانش نگار.
-      تقوایی، مسعود و محمدرضا کنعانی (1392). "بررسی وضعیت تعادل فضایی نظام شهری ایران در سطوح ملی- منطقه‌ای طی 60 سال اخیر." برنامه‌ریزیفضایی. شماره 1، صص: 169-200.
-      توکلی‌نیا، جمیله و رضا کانونی و امیر شریفی (1393). "ارزیابی نظام‌های شهری مناطق نه گانه کشور براساس روش تصمیم‌گیری چند معیاره(AHP)." مطالعات برنامه‌ریزی شهری. شماره 6، صص: 77- 99.
-      حیدری، علی (1393). "تحلیل ابعاد کالبدی– فضایی تمرکزگرایی در نظام شهری ایران."  مسکن و محیط روستا. شماره 147، صص: 82- 100.
-      رهنمایی، محمدتقی (1388). "دولت و شهرنشینی در ایران (مبانی و اصول کلی نظریه توسعه شهر و شهرنشینی در ایران)." جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای. پیش شماره پاییز و زمستان، صص: 143-165.
-      زبردست، اسفندیار و خلیل حاجی‌پور (1388). "تبیین فرایند شکل‌گیری، تکوین و دگرگونی مناطق کلان شهری." پژوهش‌های جغرافیای انسانی. شماره69 ، صص: 105-121.
-      زمانی، فریبا (1388). "اهمیت جمعیت‌شناسی در برنامه‌ریزی‌های آمایش سرزمین (با تاکید بر مطالعه مهاجرت‌های استانی)." جمعیت. شماره69 و 70 صص: 107-132.
-      شهبازین، سعیده، عباس عسکری ندوشن و محمدجلال عباسی شوازی (1397). "نقش مهاجرت داخلی در بازتوزیع جمعیت ایران (دوره زمانی 1395-1370)." نامه انجمن جمعیت‌شناسی ایران. شماره 25، صص: 33-66.
-      ضرابی، اصغر و حمیدرضا رخشانی نسب (1389). "روند مهاجرت‌پذیری و مهاجرت‌فرستی شهرهای ایران در دو دهه اخیر." رفاه اجتماعی. شماره 39، صص: 247- 272.
-      قربانی، زهرا (1390). "الگوهای شهرنشینی در ایران و جهان." جمعیت. شماره۷۷ و ۷۸ صص۷۹-۹۴.
-      قلندریان، ایمان و هاشم داداش‌پور (1396). "تحلیل الگوهای فضایی مهاجرت بین شهرستانی در فضای سرزمین ایران." جغرافیا و برنامه‌ریزی. شماره 62، صص: 223- 246.
-      مرکز آمار (1390). سرشماری نفوس و مسکن. بر اساس سفارش پژوهشگران.
-      مرکز آمار (1395). سرشماری نفوس و مسکن. بر اساس سفارش پژوهشگران.
-      مشفق، محمود و قربان حسینی (1395). "مطالعه تطبیقی تجربیات سیاستی کشورهای منتخب آسیایی در زمینه توزیع متوازن جمعیت شهری." برنامه‌ریزی توسعه شهری و منطقه‌ای. شماره 3، صص: 1- 29.
-      مصطفوی، فرخ (1392). "سیاست جمعیتی برای شهرهای ایران." نامه انجمن جمعیت‌شناسی ایران. شماره 15، صص: 43-65.
-      میرآبادی، مصطفی، صادق بشارتی‌فر و احمد کریمی (1397). "تحلیلی بر الگوی فضایی، ابعاد و عوامل مرتبط با رشد شهرنشینی دورۀ معاصر در ایران (با تأکید بر شاخص‌های توسعه‌ای و معیشتی)."  پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری. شماره 3، صص: 605- 627.
-      هابرد، فیل (1396). شهر، (مترجم: افشین خاکباز)، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
یاسوری، مجید (1389). "بررسی روند توزیع جغرافیایی جمعیت ایران، آینده‌نگری، مشکلات و راهبردها." جمعیت. شماره73 و 74، صص: 1-24.
-      Angelo, H. and D. Wachsmuth (2015). "Urbanizing Urban Political Ecology: A Critique of Methodological Cityism." International Journal of Urban and Regional Research 39(1): 16-27.
-      Brenner, N. (2018). "Debating planetary urbanization: For an engaged pluralism." Environment and Planning D: Society and Space 36(3): 570–590. 
-      Brenner, N. (2019). New Urban Spaces: Urban Theory and the Scale Question, New York: Oxford University Press.
-      Brenner, N. and C. Schmid (2015). "Towards a new epistemology of the urban?" City 19(2-3):151–182.
Davoudi, S. (2016). "Territorial cohesion and the added value of territorial cooperation," Paper presented at the international conference on How to Measure Progress & Success of Interreg, Luxembourg, 2006
-      Davoudi, S. and E. Brooks (2014). "When does unequal become unfair? Judging environmental justice claims." Journal of Environment and Planning A 46: 2686 – 2702.
-      Feng, W. and Y. Liu and L. Qu (2019). "Effect of land-centered urbanization on rural development: A regional analysis in China." Land Use Policy 87: 1–22.
-      Khatam, A. and O. Haas (2018). "Interrupting planetary urbanization: A view from Middle Eastern cities." Environment and Planning D: Society and Space 36(3): 439–455.
-      Martín, A. (2016). "In the Nature of the Non- City: Expanded Infrastructural Networks and the Political Ecology of Planetary Urbanisation." Antipode 48(2): 233– 251.
-      Pacione, M. (2011). "Introduction: urban growth patterns – trends and policy issues," in H. Geyer, International Handbook of Urban Policy: Issues in the Developing World. Cheltenham: Edward Elgar Publishing Limited.
-      Schmid, C. (2018). "Journeys through planetary urbanization: Decentering perspectives on the urban." Environment and Planning D: Society and Space 36(3), 591–610.
-      Tsai, Y. (2005). "Quantifying Urban Form: Compactness versus ‘Sprawl’." Urban Studies 42(1): 141–161.
-      Ultramari, C. and  R. J. Firmino (2010). "Urban beings or city dwellers? The complementary concepts of ‘urban’ and ‘city’." City & Time 4: 3- 15.